مشاوره برای زندگي سالم
زندگي سالم ابعاد مختلفي دارد. در اين برنامه , زندگي سالم در ابعاد جسماني, رواني اجتماعي, معنوي و شناسايي موقعيتهاي پر خطر مطرح شده است. که عامل مهمی در زمینه مهارت های زندگی به شما می آیند
عوامل جسماني
آنچه كه در ايجاد زندگي سالم نقش دارد, ارتقاء سلامت است. منظور از ارتقاء سلامت, فرآيندي است كه افراد را قادر مي سازد توانايي و فعاليت خود را بهبود وضعيت سلامت خود افزايش دهند. ارتقاء سلامت نياز به انجام رفتارهاي سالم دارد. منظور از رفتار سالم, رفتارهايي است كه سلامت فرد را نگهداشته و يا ارتقاء دهند. اين رفتارها متعدد و متنوعند از جمله تغذيه صحيح, خواب شبانه كافي بين 7 تا 8 ساعت, ورزش مرتب و عدم مصرف سيگار و الكل, تنظيم وزن به گونه اي كه بيش از 10% اضافه وزن وجود نداشته باشد. عواملي كه با سبك زندگي نا سالم رابطه دارند عبارتند از: مصرف مواد و الكل, سيگار, پر خوري, روابط جنسي پر خطر و پرداختن به كارهاي خطرناك.
فعاليت اول مشاور در زمينه عوامل جسماني زندگي سالم:
در اين زمينه, مشاور بايد توجه مراجعان را به اهميت نقش عوامل جسماني ( خواب, تغذيه, ورزش, وزن متناسب و عدم مصرف سيگار و الكل) جلب نمايد.
مشاور به هنگام بحث گروهي مراجعان بايد به عواملي كه مانع رفتارهاي سلامت در افرادد مي شوند دقت كند, يكي از اين موانع, خوش بيني غير واقع بينانه است. خوش بيني غير واقع بينانه مبني بر اين باور است كه فرد هيچ وقت دچار مشكلات جسماني مهم نمي شود. دلايل خوش بيني غير واقع بينانه عبارتند از:
1- احساس اغراق آميز توانايي كنترل سلامت كه باعث مي شوند فرد به خطرات بالقوه بي توجهي كند, يا اين باور كه اگر خطري پيش آيد مي تواند آن را كنترل نمايد.
2- امكان دارد كه آنها تجارب مستقيم ولي اندكي در خصوص مشكلات سلامت داشته اند و بر اساس آن تجربه, خطر آسيب پذيري خود را كمتر از حد ارزيابي مي كنند.
3- گاهي اوقات افراد باور دارند كه خطرات بهداشتي و صدمات و بيماريهاي جدي مربوط به دوران كودكي هستند.
عوامل رواني ـ اجتماعي
ارتباط و پيوندهاي انساني
امنيت و رضايت خاطر يكي از عوامل رواني بسيار مهم در زندگي سالم است كه از طريق روابط اجتماعي ايجاد مي شود. ارتباطات و پيوندهاي اجتماعي, احساس تعلق و پيوستگي به انسان هاي ديگر, احساس امنيت عميقي در افراد ايجاد مي كند.
تنظيم اهداف زندگي
يكي ديگر از فعاليت هايي كه به انسان احساس امنيت و رضايت خاطر مي دهد تعيين و تنظيم اهداف زندگي است كه نياز به توجه خاص دارد.چنانچه فرد اهداف زندگي خود را نشناسد دچار بي هدفي, كسالت و نااميدي و درماندگي مي شود, چنانچه اهداف غير واقع بينانه اي براي زندگي خود تعيين كند, نمي تواند به آن اهداف دست يابد و دچار خشم, پرخاشگري, ياس و نااميدي مي شود.
فعاليت اول مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
به منظور تعيين اهداف مناسب, قابل دست يابي و واقع بينانه, مشاور مي تواند از مراجعان بخواهد كه در گروههاي چند نفري اهداف زندگي خود را بنويسند, در رابطه با هر يك از آنها با يكديگر بحث كنند و سپس هر فرد اهداف خود را نام ببرد. سپس مشاور آنها را به اين مطلب راهنمايي كند كه اهدافي مثل موفقيت تحصيلي, رضايت خانواده, فرد سالمي براي اجتماع بودن, اهداف كلي هستند و اهداف بلند مدت ناميده مي شوند.
احترام
يكي از نيازهاي مهم ديگر انسان, نياز به احترام است. دو كانون و منبع وجود دارد:
1- احترام به فرد
2- احترام فرد به خودش كه عزت نفس نام دارد.
نياز به احترام از سوي ديگران نه تنها ايراد ندارد بلكه يكي از نيازهاي رواني طبيعي انسان است و به دنبال پيروي از قواعد و هنجارهاي اجتماعي, پيشرفت, موفقيت, فعاليت هاي سالم و برخورداري از سبك زندگي سالم به دست مي آيد.
فعاليت دوم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم :
در اينجا مشاور مي تواند با يك سوال, ذهن مراجعان را به سوي نحوه كسب احترام از سوي ديگران جلب كند و سپس با سوال هاي هدايت كننده ذهن آنها را به طرف فعاليت هايي كه احترام را به فرد افزايش مي دهد نزديك كند.
مشاور در اينجا مراجعان را به موضوعات زير راهنمايي كند و در مورد هر يك بحث گروهي كنند.
جلب احترام ديگران با فعاليت هاي ناسالمي مانند:
- سيگار كشيدن
- رفتارهاي خطرناك: رانندگي هاي تند و بي ملاحظه, كتك كاري و در گير شدن با ديگران
- مصرف مواد
- مصرف الكل
- رفتارهاي بي بند و بارانه
- تا دير وقت در بيرون از منزل ماندن
- بي توجهي به قوانين و مقررات
- بي توجهي به بزرگترها
- آرايش و لباس نامناسب(چه در مردان و چه در زنان)
عزت نفس
يكي از عوامل بسيار مهم در رفتار سالم, عزت نفس است. بسياري از نوجوانان و جوانان به علت ضعف در عزت نفس به رفتارهاي نا سالم و آسيب هاي اجتماعي روي مي آورند.
عزت نفس عبارت است از احساس ارزشمند بودن. اين حس از مجموع افكار, احساس ها, عواطف و تجربيات فرد در طول زندگي ناشي مي شود.
عزت نفس هنگامي بوجود مي آيد كه نيازهاي ابتدايي زندگي فرد به نحو مناسبي ارضا شده باشند. كودكان و نوجوانان زماني از عزت نفس زياد بهرمند مي شوند كه بتوانند, احساسات مثبتي را به كمك عوامل زير تجربه كنند:
- همبستگي: اين احساس زماني تجربه مي شود كه نوجوان از پيوندهاي مهم زندگي خود راضي باشند.
- بي همتايي: اين احساس هنگامي بوجود مي آيد كه نوجوان بتواند صفات يا ويژگيهايي را كه موجب تفاوت و تمايز او از ديگران بشود, بشناسد و به آنها احترام بگذارد.
- قدرت: احساس قدرت وقتي بوجود مي آيد كه نوجوان بداند منابع, فرصت و قابليت آن را دارد كه بر شرايط زندگي خويش اثر بگذارد.
- الگوها: نوجوان به مدد الگوهاي انساني, فلسفي و عملياتي, مدل هايي براي خويش فراهم مي كند تا او را در استقرار ارزش هاي آنها معني دار , هدفها, آرمانها و معيارهاي شخصي كمك كند.
به عبارت ديگر عزت نفس عبارت است از شناسايي خود (خود پندارنده) و ارزش گذاردن به آن .
عوامل موثر در عزت نفس قوي عبارتند از:
1- خود آگاهي و شناسايي خود
2- ارزش گذاردن به هر آنچه كه هست
3- باور به بي همتايي و بي نظير بودن خود
وظيفه مشاور در ارتقاء عزت نفس آن است كه براي مراجعان روشن سازد كه قضاوت در مورد ارزشمندي خود را از تفاوت هايي كه با ديگران دارند جدا كنند.
فعاليت سوم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
مشاور سخنراني در مورد تفاوت هاي فردي انجام مي دهد. براي مراجعان روشن مي سازد كه همه انسانها با يكديگر متفاوتند. هيچ كس وجود ندارد كه شبيه ديگري باشد فردي يك و بي نظير است, انسانها موجوداتي منحصر به فرد هستند. تا بحال كسي در دنيا به وجود نيامده كه شبيه ديگري باشد. در آينده هم كسي مثل و مانند ديگري متولد نخواهد شد پس هر فرد تك, منحصر به فرد و بي نظير است. مشاور روشن مي سازد كه متفاوت بودن بد يا خوب نيست.
انسان يك اثر بي نظير
فعاليت چهارم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
براي اينكه مراجعان بهتر متوجه منحصر به فرد بردن خود شوند مشاور فعاليت زير را انجام مي دهد.يك صفحه كاغذ برداشته و از افراد گروه مي خواهد كه روي انگشت شست خود را با خودكار سياه كنند(يا از استمپ استفاده كنند) و بعد افراد شست خود را روي صفحه مي زنند تا اثر انگشت آنها ثبت شود و بعد مي خواهد نفر بعد اين كار را انجام دهد. سپس مشاور اثر انگشت ها را به آنها نشان مي دهد تا خوب دقت كنند و مي پرسد آيا دو اثر انگشتي هستند كه شبيه هم باشند؟ آيا دو نفر وجود دارند كه اثر انگشتان آنها مثل هم باشد؟ پس آدمها تك, بي نظير و منحصر به فرد هستند. آيا تفاوت بين اثر انگشت ها به معني بد بودن است؟
شباهت ها و تفاوت ها
فعاليت پنجم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
مشاور از افراد گروه مي خواهد كه خوب به يكديگر نگاه كنند سپس آنها را به گروههاي دو تايي تقسيم مي كند و پس از آن مي خواهد كه هر يك از زوج ها خوب به هم نگاه كرده و شباهت هاي همديگر را يادداشت كنند. بعد از تكميل اين قسمت مشاور از آنها مي خواهد حالا يك بار ديگر به هم نگاه كنند و اين بار تفاوت هاي همديگر را بنويسند. سپس هر يك از افراد شباهت ها و تفاوتهاي خود را با يار خود با صداي بلند مي خوانند. پس از آن مشاور نتيجه گيري مي كند كه همه ما با هم شباهت و تفاوت هايي داريم. ولي آيا اين شباهت و تفاوت ها با خوب يا بد بودن ما ارتباط دارد؟
اسم و فاميل و...
فعاليت ششم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
براي آشنايي بيشتر افراد گروه با شباهت ها و تفاوتهايي كه با يكديگر دارند, مشاور برگه ( اسم, فاميل) را به آنها مي دهد و مي گويد حالا بياييد (اسم, فاميل) جديدي بازي كنيم. سپس برگه را به آنها مي دهد و 15 دقيقه فرصت مي دهد تا هر كسي علائق خود را در برگه بنويسد. پس از آن هر فرد, برگه تكميل شده خود را با صداي بلند مي خواند و بقيه گوش مي دهند. مشاور شباهت ها و تفاوت هاي افراد گروه را با يكديگر مقايسه مي كند و مي گويد " همانطور كه در اثر انگشت تك و منحصر به فرد هستيم در علائقمان نيز بي نظير هستيم"
همبستگي
در زمنه ايجاد همبستگي بايد رابطه نوجوان با خانواده را بهبود بخشيد. بنابراين ضروري است بطور مستقيم جلساتي با خانواده ها برگزار شود و يا بطور غير مستقيم از طريق پمفلت و يا غيره توصيه هاي زير به خانواده ها داده شود:
- ضرورت توجه به نوجوان به خصوص در مواردي كه او نياز دارد ماند گوش دادن بدون قضاوت به حرفهاي او.
- بيان محبت در گفتار و كردار ـ ابراز محبت بدون تمسخر.
- بيان تشويق و تمجيد به آنها و تاييد رفتارهاي مثبت آنان.
- ايجاد فرصت هايي كه افراد بتوانند با دوستان خود رابطه برقرار كنند.
- ايجاد فرصت هايي كه افراد خانواده با يكديگر برنامه هاي منظمي انجام دهند.
علاوه بر اين, ترغيب افراد به شركت در فعاليت هاي فرهنگي و خدمات اجتماعي نيز مناسب است. همچنين افزايش ارتباط نوجوانان با مدرسه براي شركت در فعاليت هاي مدرسه و اجتماعي نيز كمك دهنده است.
در زمينه افزايش بي همتايي و بي نظير بودن مشاور مي تواند توصيه هاي زير را به خانواده ها ارائه دهد:
- توجه به خصوصيات و ويژگيهاي خاص نوجوان و تاييد آنها.
- حتي زماني كه رفتار نوجوان بايد محدود شود به وي گفته شود كه او را قبول دارند: مثال كاري كه كردي را درك مي كنم ولي انجامش در آن زمان, درست نبود.
- احترام به انديشه هاي نوجوانان.
- پاداش به عملكردهاي صحيح آنها.
- در نظر گرفتن و احترام به فعاليت ها و برنامه هاي نوجوانان هنگام برنامه ريزي هاي خانوادگي.
قدرت
به منظور برخورداري از عزت نفس زياد, شخص بايد داراي منابع, فرصت ها و قدرت اثرگذاري بر زندگي خود باشد. منابعي كه در بدست آوردن حس قدرت مهم هستند عبارتند از: دانش, سلامتي, قابليت جسماني و مهارت ها از جمله تصميم گيري, حل مسئله, ارتباط, منابع مادي, تجاري گوناگون و ... به منظور افزايش حس قدرت و توانايي در نوجوان مشاور فعاليت هاي زير را انجام مي دهد:
- نوجوان را به داشتن مسئوليت شخصي ترغيب مي كند.
- فرايند تصميم گيري را به او مي آموزد و به خصوص بر پيامدهاي هر تصميم تاييد مي كند.
- فرآيند حل مشكل را به نوجوان مي آموزد.
- موفقيت هاي وي را تشويق مي كند.
- او را تشويق مي كند كه اهداف كوتاه مدت و بلند مدت خود را تعيين كند.
- راه هاي موثر ارتباط با ديگران را به او مي آموزد.
در اين رابطه مشاور مي تواند افراد خانواده آنان را راهنمايي كند و نيز به آنان بياموزد كه عقايد خود را بيان كنند, با دقت بر حرفهاي يكديگر گوش دهند به عقايد يكديگر احترام بگذارند, مسئوليت ها و محدوديت هاي خانواده را دقيقا مشخص كنند.
الگوها
براي داشتن عزت نفس بالا, نوجوان بايد الگوهاي انساني, فلسفي و عملياتي پيش رو داشته باشد و آنها را به عنوان سر مشق به منظور ايجاد ارزش هاي معنادار, هدفدار, آرمان ها و معيارهاي شخصي به كار برد. الگوهاي انساني, به نوجوان كمك مي كند تا به پرسشهايي نظير موارد زير پاسخ دهد:
چگونه بايد باشم؟ شخصي نظير پدر يا مادر يا معلم تاريخ يا برادر بزرگترم؟ چگونه بايد عمل كنم؟ به چه كسي بايد احترام بگذارم؟
در اينجا مشاور به نوجوان در موارد زير كمك مي كند:
به نوجوان كمك مي كند تا بفهمند به چه چيزي معتقدند (چارچوب ارزشهاي اجتماعي ـ مذهبي, اخلاقي و انساني)
به نوجوان كمك مي كند تا براي رفتار خود اهداف واقع گرايانه اي تعيين كنند.
پيامدهاي رفتارهايشان را به آنان نشان مي دهد.
مشاور بر تواناييهاي نوجوانان تاكيد مي كند. به جاي توجه به ضعف ها, به آنها كمك مي كند تا دريابند براي دستيابي به خواسته ها, بايد بر موانع و ضعف ها غلبه كنند.
به طور خلاصه مشاور در شكل گيري عزت نفس بايد به مراجعان كمك كند تا بدانند كه:
1- در اين جهان فردي بي همتا و بي نظير هستند. خصوصيات, علايق و توانايي هاي خاصي دارند كه با ديگران متفاوت است.
2- به خود آگاهي و خود شناسي برسند. زماني كه نوجوان آموخت فرد منحصر به فردي است بايد به اين سوال جواب دهد كه من كيستم. در اين مرحله نقاط ضعف, محدوديتها و همچنين نكات قوي و توانمنديهاي خود را مي شناسد.
3- محدوديت ها و توانمنديهاي خود را بپذيرند. در اين رابطه بايد به نوجوانان كمك كرد تا نقاط ضعف خود را بدون نگراني و ناراحتي بپذيرند. پذيرش آن كه هيچ انساني نمي تواند موجودي كامل و توانا باشد كمك كننده است. به اين ترتيب, فرد با محدوديت هاي خود رو به رو شده و با آنها در صلح و آشتي به سر مي برد و ناگزير به پنهان ساختن نقاط ضعف خود نيست. با شناسايي و پذيرش توانمنديهاي مثبت, احساس رضايت و خشنودي فرد در مورد خودش بالا مي رود.
4- در نهايت به احساس ارزشمندي و عزت نفس برسند. هنگامي كه نوجوان ياد بگيرد كه فرد بي همتا و منحصر به فردي سات, خصوصيات بي نظيري دارد, محدوديت هاي خاص خود را دارد و داراي نكات مثبتي است, به احساس بهتري از خود دست مي يابد و خود را ارزشمند, مثبت, مفيد و باارزش مي داند.
رشد و تعالي
يكي ديگر از نيازهاي انسان, نياز به تعالي و رشد خود است. انسان ها نياز دارند كه فعاليت هايي انجام دهند كه توانايي ها و استعدادهاي بالقوه آنان را رشد دهد و در نهايت به كمال نزديکتر شوند. فعاليت هاي در اين رابطه انجام مي شوند كه عبارتند از: كمك به رشد بيشتر جامعه, پرداختن به هنر, پرداختن به فعاليتهاي كه فرد را به طبيعت نزديكتر مي كند. فعاليت هاي مذهبي, اخلاقي و انساني.
برخورد با استرسها
يكي از عوامل رواني سلامت زندگي برخورد با مشكلات و استرس هاست. پژوهشگران متوجه شده اند كه شخصيت هايي وجود دارند كه در مقابل بدترين شرايط نيز مقاومت مي كنند و دچار بيماري نمي شوند كه به آنها شخصيت هاي سرسخت مي گويند اين شخصيت ها داراي سه خصوصيت زير هستند:
1- احساس تسلط و كنترل بر زندگي.اين افراد باور دارند كه بر زندگي خود مسلط هستند. زندگي را در مسيرهاي مورد نظر خود پيش برند و قادرند كه مسائل و مشكلات خود راحل كنند .
2- داشتن تعهد و مسئوليت. افراد سر سخت, تعهدات, اعتقادات و مسئوليت هايي را براي خود قائل هستند كه در شرايط زندگي به آنها كمك مي كند.
فعاليت هفتم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
مراجعان را با يك سوال جمعي به بحث گروهي دعوت مي كند: چگونه تعهد و مسئوليت مي تواند از بروز رفتارهاي پر خطر جلوگيري كند؟ و منتظر جواب و بحث گروهي مي شود. پس از آن به تدريج با سوال ها و جواب هاي هدايت كننده مراجعان را به مباحث زير جلب مي كند:
- هنگامي كه فردي به اصول مذهبي اعتقاد دارد , آيا مشروب مي خورد؟ آيا اين يك رفتار سالم نيست؟ و آيا اگر فرد در شرايط پر فشار قرار گيرد بهتر قادر به مقاومت نخواهد بود؟
- هنگامي كه فردي به اصول اساسي و اخلاقي اعتقاد دارد آيا به رفتارهاي پر خطر جنسي مي پردازد؟ و اگر در شرايط پر فشار قرار گيرد قادر به مقاومت نخواهد بود؟
- هنگامي كه فردي به اصول اجتماعي و رعايت موازين اجتماعي اعتقاد دارد, آيا با لباس هاي نامناسب و آرايش نامناسب به محيط هاي جمعي وارد مي شود؟
3- روحيه مبارزه و چالش. اين افراد آماده اند كه با شرايط و اتفاقات زندگي روبه رو شده و در صورتي كه نياز به تغيير باشد, آماده اند كه با تغييراتي كه لازمه زندگي است هماهنگ شوند. آنها با مشكلات دست و پنجه نرم مي كنند و در صورت رويارويي با مشكلات با انها مي جنگند. در مقابل استرسها و مشكلات, متوسل به مقابله هاي مسئله مدار و استفاده از حمايت اجتماعي مي شوند, در مقابل مشكلات خسته نشده و از آنها اجتناب نمي كنند.
در مقابل شخصيت هاي سرسخت, خصوصيات رواني ديگري وجود دار د كه نتايج منفي دارند:
احساس درماندگي: چنين افرادي به اين باور رسيده اند كه نمي توانند هيچ تاثيري بر زندگي خود بگذارند, زندگي در دست آنها نيست بنابراين هر فعاليتي كه انجام دهند, نتيجه مثبت نخواهند داشت. از مراجعان بخواهيد چند نمونه از صحبت ها و برخوردهاي چنين افرادي را بيان كنند.
احساس نااميدي:
بعضي از افراد در زندگي خود دچار نااميدي مي شوند اينکه شرايط زندگي نامناسب خواهد بود, اتفاقات خوبي رخ نخواهد داد و سرنوشت, جز مصيبت چيزي براي آنها رقم نخواهد زد. از مراجعان بخواهيد چند نمونه ديگر از صحبت ها و برخوردهاي افراد را نااميد را بيان كنند.
پايگاه كنترل بيروني
افرادي كه پايگاه كنترل بيروني دارند بر اين باورند كه زندگي آنها توسط نيروهاي بيروني, شانس, تصادف, مردم و ... كنترل مي شوند و خود قادر نيستند كه هيچ اثري بر زندگي خود داشته باشند. از مراجعان بخواهيد چند نمونه از صحبت ها و برخوردهاي اين افراد را بيان كنند.
فعاليت هشتم مشاور در زمينه عوامل رواني زندگي سالم:
در اينجا مشاور مي تواند از مراجعان بخواهد كه خصوصيات شخصيت هاي سرسخت يا مقاوم را با سه خصوصيت آخر مقايسه نموده بحث گروهي نمايند و براي هر كدام يك موقعيت مطرح كنند. سپس از آنها بخواهد كه در رابطه با آسيب هاي اجتماعي مثل اعتياد, ايدز و بزهكاري رابطه خصوصيات شخصيتي مثبت و منفي را معين كنند. مشاور بايد با تكنيكهاي هدايت غير مستقيم, نقش برخورد نااميدانه, درماندگي و اجتنابي, پايگاه كنترل بيروني و ... را در اعتياد (فرار و تسكين), ايدز (تسليم شرايط شدن, درگير شدن به روابط جنسي نامناسب براي فرار و تسكين و عدم توانايي تسلط بر زندگي), بزهكاري (حالا كه من نمي توانم خودم با فعاليتم به هدفم برسم, اموال ديگران را مي دزدم) روشن نمايد.
عوامل معنوي
در رابطه با عوامل معنايي سلامت مطرح مي شود. فرانكل از زبان نيچه اظهار مي دارد (چنانچه انسان چرايي براي زندگي داشته باشد, با هر چگونگي مي سازد). او اين يافته را در مشاهدات خود بر زندانيان اردوگاههاي كار اجباري نازيها به دست آورد. افرادي كه معنايي براي زندگي خود داشتند, زنده مي مانند و مقاومت مي كردند. بنابراين, يكي از اهداف مشاور ساخت رفتار سالم جلب توجه مراجعان به ابعاد معنايي است.
تهيه و گردآوري: جلال مرادي
